Nada en Valencia de Alcántara (Cáceres) en maio de 1939, María Victoria Moreno, a autora á que este ano se lle dedica o Día das Letras Galegas, asumiu o galego como lingua propia e chegou a ser vixiada polo franquismo por impartir clases clandestinas neste idioma.
“A súa historia de amor co galego, como a ela lle gustaba chamarlle, empeza en Lugo”, destaca a escritora Montse Pena, autora de ‘A voz insurrecta. María Victoria Moreno, entre a literatura e a vida’, unha biografía sobre esta escritora de literatura infantil e xuvenil que chegou a Galicia en 1963 cando o seu marido, José Luís Llácer, foi contratado no Colexio Santiago Apóstolo da ONCE en Pontevedra.
Aínda que residiría na cidade do Lérez durante 40 anos, o contacto iniciático de María Victoria Moreno con Galicia e a súa lingua prodúcese en Lugo, cidade na que toma posesión o 1 de novembro de 1965 como profesora de Lingua e Literatura Española no Instituto Masculino.
Montse Pena lembra que alí se forxaría a súa estreita amizade co que foi presidente da RAG Xesús Alonso Montero, xerme do seu interese polo galego e pola literatura galega.
UNHA “FORASTEIRA”
“Hai que pór o acento en que non é galega. Era forasteira e, ademais, de familia franquista“, apunta Alonso Montero, que destaca o compromiso da autora de ‘Anagnórise’ co idioma de Galicia. “En Lugo estableceu contacto comigo, con Xesús Rábade, con Amable Veiga…, e empeza a darse de conta de que hai, como mínimo, dúas Galicias: a dos que falan en castelán e a dos que falan en galego”, explica.
“Ela dixo que chegou a interesarse por cultivar o galego en Lugo, pero sempre matizaba que o seu compromiso co galego foi por ser a lingua dos pobres“, explica o que foi presidente da RAG, que destaca que María Victoria Moreno decidiu “defender, eloxiar e reivindicar” a lingua galega.
De feito, a súa relación co galego sería tal que desde 1971 escribiría principalmente nesta lingua. Nesas datas e despois do seu traslado a Pontevedra, onde se incorporou ao Instituto Feminino, xa estaba preparada para dar clases no idioma de Galicia.
Esta tarefa levaríaa a cabo en diferentes asociacións culturais ao longo de varios anos, como Amigos da Cultura, de Pontevedra (onde compartía tarefas con Valentín Arias ou Carballo Calero durante o curso 1971-72). Un ano máis tarde e a través tamén de Amigos da Cultura, ensinaría galego en Vilagarcía e, xa en 1974, no Ateneo de Ourense.
Ademais, tamén levaría os seus coñecementos da lingua galega ás aldeas, onde en ocasións impartía clases clandestinas en igrexas coa colaboración dalgúns curas, tal e como destaca Montse Pena, que explica que, con todo, o que era unha tarefa xenerosa e desinteresada provocoulle á profesora algún “desgusto importante”.
LABOR “MAL VISTA”
E é que este labor docente, conforme sinala Alonso Montero, estaba “mal vista pola xente mal pensada” e tamén pola policía, que “a tiña no punto de mira”. En efecto, no ano 1973 o réxime retiroulle o pasaporte, e a pesar de ter o pasaporte retirado e figurar, xunto ao seu marido, nunha lista negra de profesores, María Victoria Moreno seguiu “fiel ao seu compromiso cívico” e nese mesmo ano, en 1973, sairía á luz a súa primeira obra en galego ‘Mar Adiante’.
“Asumiu as consecuencias sociais e políticas” do seu compromiso co galego até o punto no que, cando morre Franco, tivo que esconderse no rural, sinala Montse Pena.
Neste sentido, a autora da biografía sobre a homenaxeada este ano lembra as palabras coas que María Victoria Moreno referíase ao seu compromiso co galego en 1993: “(Escribín a obra) con todas as palabras que sabía daquela, e xa asinei para sempre o meu compromiso coa lingua e cos nenos de Galicia: só escribo en galego, só escribo para nenos”, asegurou a homenaxeada.
Pero a súa implicación co galego e a educación non se limitaría ás clases clandestinas. Así, en 1973 forma parte do grupo de mozos que abre a Libraría Xuntanza na rúa Andrés Muruais de Pontevedra, un proxecto que impulsou xunto a Alfredo Conde, Javier Yuste, Carmen Mari Echarre, Francisco Gulías, Ramón Yuste e Blanca Varona.
Alí, os clientes poderían conseguir obras prohibidas de autores como Lorca, uns libros que moitas veces eran requisados pola policía neste establecemento que, ademais, recadou diñeiro para axudar a presos políticos.
unHA MESTRA DIFERENTE
María Victoria Moreno (Valencia de Alcántara-Cáceres 1939-Pontevedra 2005) era “completamente diferente a unha profesora normal”. Así a describe Tomás González, un dos seus alumnos que seguiu o camiño das letras e que foi o seu discípulo nos últimos anos nos que exerceu no Instituto Torrente Ballester de Pontevedra.
Non en balde, causou “impacto” tanto entre os seus alumnos de Lugo aos que impartiu baixo a ditadura franquista, onde entrou en contacto coa lingua galega, como entre os nados nos anos 80, a última xeración á que deu clase no Instituto Torrente Ballester de Pontevedra antes de morrer como consecuencia dun cancro en novembro de 2005.
O poeta e narrador Xesús Rábade Paredes é un dos seus discípulos máis destacados e a el coñeceuno cando exerceu en Lugo: “Acababa de chegar a Galicia e os primeiros cursos impartiunos no Instituto Masculino de Lugo. Viña moi ben formada, era nova, empatizaba cos alumnos e foi realmente un impacto para moitos, sobre todo, para os que empezabamos a escribir, aos que ela protexía con especial coidado“, describiu, en declaracións a Europa Press, o tamén escritor Rábade Paredes.
A principios do curso 1965-66, María Victoria Moreno aprobou as oposicións de profesora agregada de Lingua e Literatura española e o seu destino foi o Instituto Masculino de Lugo, onde tomou posesión o 1 de novembro dese primeiro ano, tal e como figura na biografía publicada por Galaxia da autora Montse Penas Presas. En 1967 deixa este centro e incorpórase ao Instituto Feminino de Pontevedra.
Alí entre as súas alumnas volveu causar “impacto”. Algunhas, como Ángeles Couto (que viña da emigración en Uruguai) e as súas amigas lembran hoxe en día á súa profesora como a primeira persoa que lles ensinou lingüística, un ámbito da Lingua que nunca antes lles explicaron. E sorprendeu deixándose tutear e permitindo “fumar” ás súas alumnas naqueles inicios da década dos 70 nos que, con todo, non estaba prohibido en lugares públicos.
No que actualmente é o Instituto Valle-Inclán de Pontevedra tamén impartiu clase á catedrática e membro da Real Academia Galega (RAG) Rosario Álvarez, quen na mesma biografía de Montse Penas publicada por Galaxia lembra á docente como “excelente” e “apaixonada”, adxectivos que se atopan entre alumnos e compañeiros de profesión ao longo da súa traxectoria.
“FACILITOU LIBROS QUE NON CHEGABAN A NINGUÉN”
María Victoria Moreno, como profesora, facilitou libros que “non chegaban á xente da rúa nin ao profesorado sequera porque estaban prohibidos pola ditadura” e, ademais, deu clases particulares, algunhas na clandestinidade, aínda que o seu altruísmo neste ámbito executouno até o final da súa vida.
Así o lembra Tomás González, quen se acordou de como recibiu na súa casa aos fillos dunha familia musulmá en Pontevedra para darlles clases de lingua e conseguir a súa integración, ademais de ofrecerlles comer no seu fogar. No franquismo, eran “longas as conversacións no seu coche” con Rábade Paredes, lembra o poeta.
E de feito, antes de que ela axudase a esta integración de quen viñan de fóra no ano 2000, foi María Victoria Moreno a que se incorporou á cultura galega. “Chegou a Galicia disposta a integrarse nun país que ten unha cultura”, asegura Rábade Paredes, quen atribúe esta circunstancia ao “talante persoal” dela, quen procedía da Universidade Complutense de Madrid da man de Dámaso Alonso e Rafael Lapesa.
Como profesora, en palabras do escritor lucense fincado en Rianxo, captou “devotos” e detectaba os “talentos” entre os alumnos. E a través “fundamentalmente” del e outros discípulos procedentes do rural, dixo, entrou en contacto coa lingua galega.
“Ela foi cabal e honrada na súa transmisión. Por iso foinos tan mal naquela etapa na vida a moitos; xustamente, por comprometerse, por explicar a literatura cabalmente”, asegurou Rábade Paredes, quen tamén lembrou que Xesús Alonso Montero foi a outra figura a través da cal entrou con contacto con Galicia.
Rábade Paredes rememora que a súa relación profesional “non se interrompeu nunca” e ela “coidou” os seus textos e mesmo promoveu a publicación da súa primeira obra poética, unha forma de ser mestra que lle acompañou durante todos os anos de docencia. “Era moi próxima. Falaba da vida e tiña unha capacidade especial para percibir á xente que escoitaba, aos que non se rían dela”, comenta, pola súa banda, Tomás González, cofundador da cooperativa que creou Urco Editora.
De Vilaboa, paraba moitas veces en Pontevedra xa como universitario en Santiago para visitar á profesora María Victoria Moreno e “falar” con ela, a quen –lembrou– “non deixaron dar en COU” (o curso preuniversitario) durante algún ano. Respecto diso, este alumno acordouse de que houbo “queixas” porque non impartía as clases da forma máis convencional, pero finalmente “calou moitas bocas” cando si puido acceder a ese curso.
María Victoria Moreno, dixo citando as propias palabras da escritora, “sen os seus cachorros (alumnos), morría”. Non en balde, a escritora, que deixou 5.000 volumes como legado á Biblioteca do Instituto Torrente Ballester –como lembrou para Europa Press o seu director, David Castro–, tentou dar clase até o final, mesmo cando semanalmente tiña que acudir ao médico para recibir as sesións de quimioterapia.
A súa maneira de comunicar en clase era a de “pór” ao alumnado “en contacto” coa obra, desde o franquismo até as súas clases aos nados na democracia. E “era tan boa persona”, comentou Tomás González, que facía “dous modelos de exames”, o que ela prefería que se realizase –cunha pregunta para desenvolver e reflexionar– e outro para quen optaban por “chapar datas e nomes”.
A profesora afincada en Pontevedra e xa viúva do seu marido desde mediados dos 90 seguiu mantendo relación cos alumnos que seguían o seu interese pola literatura, desde Rábade Paredes até os máis recentes. Lembra Tomás González cando os convidou “a robaliza e cochinillo” e deulles un agasallo personalizado a cada un: “Gardo coma se fose ouro a guitarra española que fixera facer para o seu defunto marido”.
O seu paso polo ensino é indisoluble á súa figura como escritora e, asegura o director do Instituto Torrente Ballester, a súa presenza segue no día a día deste centro educativo, onde alumnos que nin sequera coincidiron en con ela falan da autora pontevedresa de adopción. Agora, o instituto trata de completar a colección de libros de ‘El Quijote’ traducidos aos distintos idiomas que ela comezou e doou.
